محمد بن محمد بن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق)، حکیم و متکلم قرن هفتم هجری. درباره مذهب او اقوال مختلفی وجود دارد؛ هر چند شواهد زیادی مبنی بر اثناعشری بودن او در دست است. خواجه نصیر نویسنده کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است. اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، اساس الاقتباس، شرح الاشارات، تجرید الاعتقاد، جامع الحساب و کتاب مشهور زیج ایلخانی و تذکرة فی علم الهیئة در علم نجوم، از آثار مهم و مشهور او هستند. او همچنین رصدخانه مراغه و نیز کتابخانه مراغه را با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب بنا نهاد.
- زادگاه و تولد
دربارهٔ زادگاه خواجه نصیرالدین توسی اختلاف است بعضی کتاب‌ها و منابع پدر وی را «شیخ وجیه الدین محمد بن حسن» از بزرگان و دانشوران قم می‌دانند اما در بعضی منابع وی را زاده روستای جهرود ساوه می‌دانند که به همراه خانواده برای زیارت امام هشتم شیعیان به مشهد عازم می‌شود و پس از زیارت، در هنگام بازگشت به علت بیماری همسرش، در یکی از محله‌های شهر توس مسکن می‌گزیند؛ و پس از چندی به درخواست اهالی محل علاوه بر اقامهٔ نماز جماعت در مسجد، به تدریس در مدرسه علمیّه مشغول می‌گردد. خواجه طوسی در ایام اقامت پدر در آنجا در پانزدهم جمادی‌الاول سال ۵۹۸ ق، متولد گردید؛ و پدرش با تفأل به قرآن کریم او را «محمد» نامید.
مذهب
درباره مذهب خواجه نصیرالدین طوسی، اقوال مختلفی وجود دارد. شواهد زیادی مبنی بر اثناعشری بودن او در دست است. او در اغلب كتاب‌های كلامی خود همچون تجرید الاعتقاد، به دوازده امام و وجوب عصمت آنها اشاره دارد. همچنین رساله‌های ويژه‌ای در اين باره نگاشته كه از آن جمله می‌توان رساله «الفرقة الناجية» و «رسالة في حصر الحق بمقالة الامامية» و نيز «الاثنی عشرية» و «رسالة فی الإمامة» را نام برد.
اقدامات
خواجه نصیرالدین طوسی، ساخت رصدخانه مراغه را به هلاکوخان مغول پیشنهاد کرد و ساخت آن از سال ۶۵۷ق آغاز شد. همچنین او کتابخانه بزرگی با ۴۰۰ هزار کتاب در مراغه ساخت. برخی از محققان، مسلمان شدن جانشینان هلاکو را نتیجه تلاش‌های خواجه نصیر دانسته‌اند.
كتابخانه مراغه
از ديگر كارهای بزرگ خواجه نصیر، احداث کتابخانه بزرگی در محل رصدخانه مراغه دانسته شده است. همچنین بسیاری از کتاب‌های نفیس و سودمندی كه از بغداد، دمشق، موصل و خراسان غارت شده بود و در كار رصد خواجه هم لازم بود، به کتابخانه مراغه انتقال یافت.
خواجه نصیر طوسی، مأمورانی به اطراف بلاد می‌فرستاد كه هر جا كتب علمی بيابند خريداری كنند و برای او بفرستند و خود هر كجا به كتاب مفيد و نفيسی برمی‌خورد و در مسافرت‌ها به نظرش می‌رسيد، همه را می‌خريد. به عقيده برخی از مورخان، حدود ۴۰۰ هزار كتاب در كتابخانه مراغه گرد آمده بود.
مسلمان شدن جانشینان هلاکو
پس از هلاکو، فرزندش آباقاخان و پس از وی فرزند دیگرش تکودار بر تخت پادشاهی نشستند. در این دوره، هر چند خواجه نصیر در قید حیات نبود، اما تلاش‌های او به بار نشست و تکودار، مسلمان شدن خود را اعلام کرد و نام خود را به «احمد تکودار» تغییر داد. با اسلام آوردن پادشاه، حکومت نیز تبدیل به حکومتی اسلامی شد.
شاگردان
برخی از شاگردان بزرگ خواجه نصیر طوسی، عبارتند از:
- علامه حلی (متوفی ۷۲۶ق): شرح‌هایی بر کتاب‌های خواجه نصیر نوشته است.
- ابن میثم بحرانی، صاحب شرحی بر نهج‌البلاغه: حکیم، ریاضیدان، متکلم و فقیه؛ در حکمت، شاگرد خواجه نصیر، و در فقه استاد وی بود.
- قطب الدین شیرازی (متوفی ۷۱۰ق): در ۱۴ سالگی به جای پدر نشست و به طبابت پرداخت. او علم هیئت و اشارات ابوعلی را از خواجه نصیر فراگرفت.
- کمال الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی (۶۴۲ـ۷۲۳ ق): حنبلی‌مذهب و معروف به ابن الفُوَطی؛ از تاریخ‌نویسان قرن هفتم است و کتاب‌های معجم الآداب، الحوادث الجامعه و تلخیص معجم الالقاب از آثار اوست.
- سید رکن الدین استرآبادی (متوفی ۷۱۵ق): شرح‌هایی بر کتاب‌های استادش نوشته است.
آثار
خواجه نصیرالدین طوسی بیش از ۱۸۰ کتاب و رساله علمی در موضوعات متفاوت نوشته است. برخی محققان معتقدند که با توجه به زندگی اجباری وی در قلعه‌های اسماعیلیان، بسیاری از کتاب‌های او در وضعیت بد معیشتی نوشته شده است. خواجه نصیر، در مقدمه شرح اشارات، از رنج فراوان و غم روزافزونش هنگام تالیف کتاب نوشته است.اساس الاقتباس، تجرید الاعتقاد، شرح اشارات،اخلاق ناصری، اخلاق محتشمی و آغاز و انجام، از مهمترین آثار او هستند.
